ADHD – czym właściwie jest?
Kiedy myślimy o ADHD, przed oczami często staje obraz dziecka, które nie potrafi usiedzieć w miejscu. Biega, przeszkadza, nie słucha poleceń. Nierzadko też dorosłego, który zapomina o ważnych sprawach, przerywa innym albo spóźnia się notorycznie do pracy i jest wiecznie „roztrzepany”. Takie uproszczenia dobrze zapadają w pamięć, ale rzadko oddają całą prawdę. ADHD to nie zawsze nadruchliwość. I zdecydowanie nie tylko problem dzieci. To zaburzenie neurorozwojowe, które wpływa na wiele obszarów życia – czasem bardzo subtelnie, czasem boleśnie wyraźnie.
Zaburzenie samoregulacji – jak działa ADHD?
Z perspektywy klinicznej ADHD oznacza trudności w samoregulacji – czyli zdolności do kierowania swoim zachowaniem, uwagą, impulsem czy emocjami. Współczesne podejście do ADHD nie ogranicza się do widocznych, zewnętrznych objawów, ale uwzględnia cztery kluczowe obszary: uwagę, impulsywność, nadruchliwość oraz emocje. Każdy z nich może przybierać inne formy i występować z różnym nasileniem, co sprawia, że ADHD wygląda bardzo różnie u różnych osób.
Objawy ADHD związane z uwagą
W obszarze uwagi dominują trudności z utrzymaniem koncentracji, łatwe rozpraszanie się zarówno przez bodźce zewnętrzne, jak i własne myśli. Można czytać jedną stronę książki trzy razy i wciąż nie wiedzieć, o czym była. Albo zająć się sprawdzaniem wiadomości, kiedy miało się napisać ważnego maila. Zdarza się też coś pozornie przeciwnego – tzw. hiperfokus, czyli intensywne, długotrwałe skupienie na jednym temacie lub czynności. Ktoś może przez sześć godzin projektować idealny układ planera, a nie zauważyć, że nie zjadł obiadu. Choć może to brzmieć jak zaleta, bywa równie kłopotliwe – wyłącza z rzeczywistości, uniemożliwia elastyczne przełączanie się między zadaniami.
Impulsywność w ADHD – potrzeba „tu i teraz”
Impulsywność z kolei to nie tylko mówienie bez zastanowienia. To także silna potrzeba natychmiastowej gratyfikacji, unikanie dyskomfortu, trudność w znoszeniu frustracji i opieraniu się pokusom. To wtedy, gdy „zrobię to później” zamienia się w „nigdy”, albo gdy wrzucamy coś do koszyka, zanim zdążymy zapytać siebie, czy to naprawdę potrzebne. Często to właśnie impulsywność prowadzi do działań, których osoba z ADHD wcale nie planowała, ale które „wydarzyły się” szybciej, niż zdążyła się nad nimi zastanowić.
Nadruchliwość – nie zawsze widoczna
U części osób z ADHD pojawia się nadruchliwość – widoczna fizycznie lub obecna głównie w postaci wewnętrznego napięcia. Ale nie musi tak być. U wielu osób, zwłaszcza dorosłych, ten objaw w ogóle nie występuje. ADHD może przyjmować bardzo cichą, niewidzialną postać – opartą głównie na chaosie myśli, impulsywności poznawczej i trudności w regulowaniu emocji. Ciało może być spokojne, ale głowa nie zwalnia. To ten stan, kiedy siedzisz na spotkaniu i potakujesz, ale myślami jesteś już pięć spraw dalej. Albo gdy nie możesz zasnąć, bo w głowie odtwarzasz cały dzień, planujesz jutro czy analizujesz każdą rozmowę.
Emocje w ADHD – trudność w regulacji
Najmniej znanym, a jednocześnie często najbardziej dokuczliwym obszarem są emocje. W ADHD emocje bywają silne, gwałtowne, szybko się zmieniają. Trudno znieść frustrację, łatwo o irytację, złość, poczucie przytłoczenia. Można mieć dzień pełen energii i godzinę później płakać bez wyraźnego powodu. Choć emocjonalna dysregulacja nie znajduje się w oficjalnych kryteriach diagnostycznych, badania jednoznacznie pokazują, że jest częsta i znacząco wpływa na jakość życia.
Mózg osoby z ADHD – co działa inaczej?
To, co dzieje się na zewnątrz, ma swoje źródło wewnątrz – w mózgu, który funkcjonuje nieco inaczej. U osób z ADHD obserwuje się m.in. zmniejszoną objętość niektórych struktur (płatów czołowych, jąder podstawy, móżdżku), obniżony przepływ krwi i aktywność metaboliczną, a także słabsze połączenia między obszarami odpowiedzialnymi za planowanie, hamowanie impulsów, regulację emocji czy motywację. To trochę tak, jakby w mózgu zabrakło spójnej orkiestry – dźwięki są, ale trudno je zsynchronizować. Wszystko to przekłada się na trudność w „zarządzaniu sobą” – niezależnie od chęci czy wysiłku.
ADHD i mity – dlaczego to coś więcej niż trudność w skupieniu
Mimo że ADHD jest jednym z najlepiej zbadanych zaburzeń neurorozwojowych, wokół niego wciąż krąży wiele mitów. Część z nich sprowadza ADHD do „urody” albo „modnej etykiety”. Inne sugerują, że to wymysł rodziców, nauczycieli czy systemu. Tymczasem ADHD to zaburzenie, które – nierozpoznane lub niewspierane – wiąże się z realnymi trudnościami: wcześniejszym kończeniem edukacji, częstszymi zmianami pracy, problemami finansowymi, trudnościami w relacjach, wypadkami, ryzykownymi zachowaniami, tendencją do uzależnień a nawet wyższym ryzykiem prób samobójczych czy przedwczesnej śmierci. To nie znaczy, że ADHD to wyrok – ale warto je rozumieć w całej złożoności. Bo tylko wtedy można naprawdę pomóc.
ADHD nie ma jednej twarzy
ADHD to nie zawsze nadruchliwość. To nie tylko impulsywność. To złożony zespół trudności w regulowaniu siebie – z którymi można pracować, które można zrozumieć i które – przy odpowiednim wsparciu i leczeniu – nie muszą dominować życia.
Źródła i inspiracje:
- American Psychiatric Association. What is ADHD? https://www.psychiatry.org/patients-families/adhd/what-is-adhd
- National Institute of Mental Health. ADHD Overview. https://www.nimh.nih.gov/health/topics/attention-deficit-hyperactivity-disorder-adhd
- McLean Hospital. What is ADHD? https://www.mcleanhospital.org/essential/adhd
- Mayo Clinic. ADHD – Symptoms and causes. https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/adhd/symptoms-causes/syc-20350889
- Verywell Mind. The ADHD Brain. https://www.verywellmind.com/the-adhd-brain-4129396
- CHADD. ADHD Overview. https://chadd.org/about-adhd/overview
- MedlinePlus Magazine. Understanding ADHD. https://magazine.medlineplus.gov/article/understanding-adhd-what-you-need-to-know
- Wikipedia: Attention-deficit/hyperactivity disorder https://en.wikipedia.org/wiki/Attention_deficit_hyperactivity_disorder