Są takie hasła, które robią wrażenie. „Możesz wszystko”. „Wystarczy chcieć”. „Wybierz, kim chcesz być”. Dobrze się je sprzedaje, łatwo udostępnia i świetnie wyglądają na grafikach. Problem zaczyna się wtedy, gdy próbujemy je zastosować w rzeczywistości. I okazuje się, że choć bardzo się staramy – nie jesteśmy w stanie przeskoczyć niektórych rzeczy. Jakbyśmy wciąż napotykali te same ograniczenia. I zamiast satysfakcji, pojawia się frustracja.
Niektórzy tłumaczą to brakiem dyscypliny. Inni – potrzebą „przepracowania blokad”. A jeszcze inni po prostu się poddają. Tymczasem wiele z tych trudności nie wynika z lenistwa, braku ambicji czy nieodpowiedniej motywacji. Wynika z tego, że każdy z nas ma określone cechy – które nie są przypadkowe i nie są łatwe do zmiany.
Osobowość, w rozumieniu psychologii, to względnie trwały sposób przeżywania i reagowania. Obejmuje wzorce myślenia, odczuwania i zachowania, które są dla nas typowe. I choć możemy się uczyć nowych strategii działania, to nie budujemy ich na „pustym tle”. Wchodzimy w życie z określonym wyposażeniem – temperamentem, skłonnościami biologicznymi, cechami osobowości. To one tworzą fundament. A fundamentów nie zmienia się łatwo.
Badania genetyczne pokazują, że nasze cechy osobowości są w dużym stopniu dziedziczne. W metaanalizie opublikowanej przez Vukasovicia i Bratkę (2015) wykazano, że średnia dziedziczność cech wynosi około 40–60%. To znaczy, że mniej więcej połowa tego, kim jesteśmy pod względem osobowości, wynika z biologii – a nie z wychowania czy doświadczeń. I nie dotyczy to tylko dorosłych. Zdolność do przeżywania emocji, sposób reagowania na stres czy szybkość pobudzenia widać już u niemowląt. Psychologia nazywa to temperamentem – i również on ma silne podstawy genetyczne (Goldsmith i in., 1987).
W dorosłości te cechy zaczynają układać się w bardziej złożone wzorce. Bardzo dobrze opisuje je dziś model Wielkiej Piątki – pięciu głównych wymiarów osobowości: ekstrawersji, ugodowości, sumienności, neurotyczności i otwartości na doświadczenia. Ich obecność została potwierdzona w setkach badań na różnych populacjach, w tym w badaniach podłużnych, które pokazują, że te cechy są zaskakująco stabilne w czasie. Zmieniają się powoli i raczej w określonych kierunkach (Roberts i in., 2023). Na przykład z wiekiem zazwyczaj stajemy się nieco bardziej sumienni i mniej neurotyczni, ale nie zmieniamy się diametralnie. Introwertyk nie staje się nagle duszą towarzystwa, a osoba impulsywna nie zmienia się z dnia na dzień w stratega.
To nie znaczy, że rozwój nie jest możliwy. Wręcz przeciwnie – jest bardzo potrzebny. Ale rozwój nie polega na stawaniu się kimś innym. Raczej na lepszym poznaniu tego, kim jesteśmy – i nauczeniu się, jak z tym pracować. Czasem będzie to oznaczało wzmocnienie jakiejś umiejętności. Innym razem – akceptację własnych ograniczeń i rezygnację z nierealnych oczekiwań. A jeszcze innym – dostosowanie otoczenia do siebie, zamiast ciągłej próby dopasowywania się do zewnętrznych wzorców.
Tym, co daje największy potencjał do zmiany, jest nie presja, tylko zrozumienie. Wgląd w siebie. Świadomość tego, co jest moim naturalnym stylem funkcjonowania – i jakie są jego konsekwencje. Dzięki temu mogę lepiej ocenić, czy chcę coś zmieniać, czy warto ponieść ten koszt i jakie mam realne możliwości. Bo każda zmiana coś kosztuje – energię, czas, często też chwilową utratę komfortu. A jeśli próbujemy zmieniać coś, co jest bardzo głęboko osadzone w naszej osobowości – ten koszt może być bardzo wysoki.
Dlatego zrozumienie siebie jest często ważniejsze niż sama zmiana. Bo daje wybór. A to, co naprawdę nas rozwija, to nie ślepe dążenie do ideału, tylko świadome podejmowanie decyzji. W zgodzie z tym, kim jesteśmy – a nie z tym, kim „powinniśmy” być.
Źródła i inspiracje:
- Deary, I. J., Johnson, W., & Houlihan, L. M. (2009). Genetic foundations of human personality. European Journal of Personality, 23(5), 389–408.
- Goldsmith, H. H., Buss, A. H., Plomin, R., Rothbart, M. K., Thomas, A., Chess, S., Hinde, R. A., & McCall, R. B. (1987). Roundtable: What is temperament? Child Development, 58(2), 505–529.
- Roberts, B. W., Luo, J., Briley, D. A., Chow, P. I., Su, R., & Hill, P. L. (2023). A systematic review of personality change through the lifespan. Psychological Bulletin, 149(1), 1–36.
- Vukasović, T., & Bratko, D. (2015). Heritability of personality: A meta-analysis of behavior genetic studies. Psychological Bulletin, 141(4), 769–785.